OVER WAT JE NIET WILT WETEN OVER HET DENKEN

Dit wordt helemaal geen leuk bericht. Want wij varen vaak blind op veronderstellingen die in een ommezien worden aangemerkt als waarheden, op conclusies die we voetstoots hebben getrokken met onvoldoende basis en op meningen die we spoorslags zien als feiten. En dat willen we eigenlijk niet weten.

In de Van Dale kom je allerlei woorden tegen die wat nuances aanbrengen in het denken: bedenken, overdenken, beschouwen, bespiegelen, nadenken. Maar het belangrijkste onderscheid vind je er niet in terug: het snelle, associatieve denken enerzijds en het aandacht vragende, controlerende denken anderzijds, door de Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman aangeduid met Systeem I- respectievelijk Systeem II-denken. *)

Doordat we niet altijd de moeite nemen om even goed na te denken, baseren we ons denken en handelen het grootste deel van de tijd op ons associatieve geheugen, dat wel snel is maar niet nauwkeurig. En veel systematische fouten maakt. Ik noem een paar van die systematische fouten die Kahneman heeft geconstateerd:

• Op de vraag: Denkt u dat Jan-Kees gelijk heeft? antwoorden meer mensen dat Jan-Kees gelijk heeft dan op de vraag Denkt u dat Jan-Kees ongelijk heeft? (Mensen geven het liefst een bevestigend antwoord).
• Als je een beperkte hoeveelheid informatie hebt, ben je eerder geneigd om daarop je mening en handelen te baseren dan dat je gaat kijken of er niet meer informatie is te verkrijgen. **) Dit fenomeen is trouwens ook een element in de vorming van complottheorieën. “What you see is all there is”. Kijk maar eens naar dit filmpje:

• Veel vergissingen worden gemaakt als het om schatten gaat. Als er bij voorbeeld veel mensen in je omgeving gaan scheiden, denk je al gauw dat dat een landelijke trend is (“Beschikbaarheidsregel”).
• Een gemakkelijke, humorvolle tekst, waarin de kernbegrippen een paar keer zijn vermeld, wordt eerder voor waar aangenomen dan wanneer deze factoren niet aanwezig zijn (“cognitief gemak”).

INTERMEZZO

Ik denk overigens dat ik tot nu toe te weinig humor in dit stukje heb gestopt om betrouwbaar over te komen. Kijken of ik het nog goed kan maken.

Laten we het even over voetbal hebben en de wetten van het toeval. Twee voetbalteams spelen tegen elkaar, zeg Feijenoord tegen Ajax. De uitslag is 3 -1 (10 december 2000). Na afloop van de wedstrijd is de waardering van Ajax flink gezakt en van Feijenoord flink gestegen. Terwijl zo’n wedstrijd van toevalligheden aan elkaar hangt:

een blessure,

’s nachts vader geworden,

wind mee,

trainer sjagrijnig (minnares maakt het uit en echtgenote wil scheiden),

de bal drie keer tegen de paal,

zijwind,

een te strak broekje dat de hele tijd jeukt,

voorhoofd tegen de paal,

wind tegen,

de speler die de cornervlag omtrapt krijgt hem teruggezwiept in zijn kruis,

nek gebroken door verkeerd terechtkomen bij de koprol na het gemaakte doelpunt,

dat doelpunt wordt ook nog eens afgekeurd,

de speaker zegt de naam van de invaller verkeerd,

lucifers worden op het veld gegooid,

graspollen zitten in de weg van een doelpunt en

de bal is rond.

De wetten van het toeval zijn van toepassing, ook op een voetbalwedstrijd. Als je een keer een wedstrijd verliest of twee achter elkaar, dan zegt dat nog niet dat je dan slechter bent geworden

Wij zijn te optimistisch over het eigen kunnen. Ik wou hier Pippi Langkous citeren die gezegd zou hebben: “Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan”, maar iemand die dat heeft uitgezocht zegt dat ze dat nooit heeft gezegd. Daarom nog maar twee feitjes. Allereerst: in een groep mensen zal meer dan de helft zeggen dat ze bij de 50% beste autobestuurders zitten en dat terwijl er waarschijnlijk ook mensen zijn die feitelijk bij de betere helft behoren, maar zich te laag hebben ingeschat. En tweede: starters in de VS denken dat de succeskans in hun branche 60% is, terwijl die in werkelijkheid 37% is; hun eigen succeskans schatten ze in op 70%.

Dat brengt mij op De Eerste (inmiddels ingetrokken) Wet van Koet. Die luidt als volgt: “Als je iets de eerste keer beter hebt gedaan dan de tweede keer zit er geen vooruitgang in en kun je er maar beter mee ophouden.”  Ik heb die wet geformuleerd toen ik aan de Rivièra op een surfplank heb gestaan en het daarop ook af en toe wel meer dan 23 seconden kon volhouden, maar de tweede keer lag ik er bijna de hele tijd naast in het water. Toen dacht ik: dat schiet niet op en ik heb het verder opgegeven. Vele jaren later heb ik het nog een keer geprobeerd, op een rustig meertje in Midden-Frankrijk samen met mijn oudste dochter, en dat ging wonderwel heel fijn.

Ik moest De Eerste Wet van Koet intrekken. Toch zit ie nog wel in mijn achterhoofd. Op een feestavond van ons koor had ik, gezien de reacties, met een bepaalde komische act enig succes. Maar het optreden dat ik een jaar later deed was een flop. Nooit meer gedaan daarna. Ook in mijn loopbaan ging het de eerste keer als manager van een belastingkantoor beter dan de tweede keer en heb ik dat daarna ook nooit meer gedaan, maar dat was niet alleen mijn keuze.

Dit is dus een pleidooi om niet te snel te oordelen en je mening klaar te hebben, ook niet over jezelf, om niet op basis van twee ervaringen conclusies voor het leven te trekken en om niet onmiddellijk te zeggen dat het allemaal gewoon zo klaar is als een klontje.

Ik zeg er wel bij: dat kost dus inspanning. Als je gaat nadenken of toch nog eens beter naar iets gaat kijken, dan vraagt dat op dat moment al je aandacht. Probeer maar eens of je kunt tellen hoe vaak de spelers met het witte shirt de bal spelen.     

Wat wij bewust waarnemen is ook maar een deel van wat er feitelijk door je netvlies heen je brein heeft bereikt. En wat aldaar als irrelevant terzijde is geschoven kom je meestal niet te weten. En dat maakt het extra gevaarlijk om alleen maar af te gaan op wat je bewust ziet.

Snelle beslissingen en oordelen worden niet alleen door het associatieve brein gedaan, maar soms ook door intuïtie. Daarover, over het zesde zintuig en over hoe het zit met algoritmes die ons leven sturen, een volgende keer. Dat dat dan heel interessant kan worden is is voor mij wél zo klaar als een klontje.

O O O O O O O O O O

*) Eerder schreef ik daar al over in mijn bericht 11 (In de trein met Georgina Verbaan’) en daar kondigde ik al aan dat ik er op terug zou komen.
**) De Amerikaanse organisatiepsycholoog Adam Grant schreef een boek over nieuwsgierigheid, vaste gewoontes, oordelen en meningen en de noodzaak altijd na te gaan wat je nog niet weet. Titel: Weten wat je nog niet weet (2021), oorspronkelijke titel Think again. Eén van zijn adviezen: schaf ‘best practices’ af, want die verhinderen nadenken over beter. Vijfhonderd jaar geleden werd in Gouda de kunstenaar, geleerde, theoloog en musicus Coornhert geboren. Zijn uitspraak “ Wie niet twijfelt, leert niet” heeft misschien wel ten grondslag gelegen aan dit boek,

Foto: Samengesteld door Johan Leo Koet

Eerdere berichten zijn te vinden op www.dewereldenvanjan.blog

Reageren naar Jan: mail naar koetjwm@gmail.com

Reacties die je hieronder invult kunnen voor andere lezers zichtbaar worden.