OVER VRIJHEID

Op zijn Facebookpagina heeft Jacques Klöters een paar jaar geleden een gedicht geplaatst met de titel “De Gedachten Zijn Vrij”. 1) Toen ik die titel las dacht ik meteen: die gedachten kunnen dan wel vrij zijn, maar kan ik zelf wel vrij zijn van mijn gedachten? Zijn wij wel de baas over de gedachten? Zijn wij wel vrij om te denken wat we willen? 

In het gedicht wordt ervoor gepleit om de mooiste fantasieën te creëren in heimelijke dromen. De dichter zegt dat hij immer de zorgen wil verjagen zodat hij ook nimmer met spoken zal worden geplaagd. Nou, dat klinkt eenvoudiger dan het is. Je moet niet denken dat negatieve gedachten wegblijven als je maar positieve gedachten produceert. Zo werkt het niet. Het gedicht is anoniem en ik denk dat hij of zij bewust heeft nagelaten het met zijn/haar naam duidelijk te ondertekenen, omdat hij/zij anders zou zijn aangesproken op het niet effectief zijn van de adviezen.

Het stoppen van de gedachtestroom, de associatietrein, is mogelijk zonder er iets voor in de plaats te stellen. De meest directe manier die ik (onregelmatig en te weinig) gebruik heb ik geleerd bij de Australiër Barry Long, van wie ik met mijn geliefde een aantal sessies heb bijgewoond en tientallen tapes en boeken in huis heb. Het is eenvoudig: je doet je ogen dicht en richt je aandacht op een ruimte achter je navel waarin zich niets bevindt, een lege donkere ruimte. Die ruimte is eigenlijk je kern. Het is er stil, een staat, zo zei Barry Long dan, waar het leven zich bevindt voordat het vorm heeft gekregen, maar daar moet je dus niet over nadenken. Als je je aandacht ten volle richt op niets is er geen ruimte en geen aanleiding voor gedachten. En als je dat, in het begin misschien maar een paar seconden, later tot wel twintig minuten, volhoudt zul je je daarna een stuk vrediger kunnen voelen. 2)

Ik zat een keer een kwartier op een stoel en constateerde dat er die keer wel niets van een gedachtenloze sessie meer zou komen. Ik zei tegen mezelf: “Je mag best denken”. Een oorverdovende stilte volgde. Ik dacht: wat nou, mag het een keer doet ie het niet (dat was natuurlijk wel een gedachte). Ik zeg het nog een keer en er komt weer geen gedachte. Alsof de denker zich verzette tegen een verbod op stilte. En zei: “ik bepaal zelf wel wanneer ik stil ben en wanneer niet, ik laat me niet commanderen”. 

Ik heb ook wel gehoord van een techniek om niet te denken: je stelt je een muizenholletje voor en je gedachte als een muis. Je gaat daar als een kat voor het muizenholletje zitten wachten met al je aandacht op die muis die daar uit moet komen. Maar die muis denkt: “ik ben niet gek” en je kunt, in stilte, wachten tot je een ons weegt.

Het is voor veel mensen gemakkelijker om de gedachtestroom tot stilstand te brengen door het concreet richten van de aandacht. Mindfulness is een goed voorbeeld daarvan. In de mindfulness-oefening leer je je aandacht te richten op fysieke aspecten, concreet: je eigen lichaam. Dat is op zich al waardevol, omdat je daardoor meer “in je lijf” kunt komen en beter de signalen kunt opvangen die je eigen lichaam geeft. Ook gaat er een ontspannende werking van uit op het lichaam.

Maar het belangrijkste bij mindfulness is de mentale activiteit als zodanig:

– je richt je aandacht op, bijvoorbeeld, je linkerhand (actie)

               – je houdt de aandacht daarop gericht (aanhouden van gerichtheid)

               – je constateert dat je die aandacht hebt verloren (opmerkzaamheid)

               – je richt je opnieuw op die hand (actie).

Elke keer dat je weer terugkomt bij die hand, heb je je vaardigheid getraind en ben je beter in staat om aandacht te geven aan hetgeen jij aandacht wil geven.

De “uitvinder” van mindfullness, Jon Kabat Zinn, vindt niet dat we een strijd moeten aangaan tegen gedachten; hij stelt: ze zullen er altijd zijn. Hij heeft een mooi verhaal over gedachten als luchtbelletjes, die ergens beneden ontstaan en naar de oppervlakte opstijgen waar ze zichtbaar voor je worden, maar waar je ze ook weer één voor één kunt zien verdwijnen 3).

Overigens is Sudoku ook heel goed om een tijdje zonder de associatietrein te zijn, want probeer maar eens te kijken welke cijfers er wel of niet in dat ene hokje passen terwijl je ondertussen zit de denken aan je boodschappenlijstje. Dat gaat dus niet. Maar je aandacht wordt hier vooral gevoed door de aangename pufjes die je hormonen afgeven bij elk cijfer dat je denkt een goede plek te hebben gegeven. Zonder die pufjes is het gauw gebeurd met de aandacht voor de sudoku denk ik.

Flow

Flow is niet alleen een blad met maandelijkse adviezen om af en toe niets te doen en, in het volgende nummer, adviezen over wat je kunt doen als je je verveelt, het is ook een begrip dat je tegenwoordig vaak hoort als iets waar je in kunt zitten. En als je in de flow zit zijn er geen gedachten omdat je balanceert op iets waar ten volle je vaardigheden voor nodig zijn en er anderzijds spanning is over de vraag of je het gaat halen. Je weet dat als je gaat denken, dat het dan niet meer goed gaat. Zoals Ronald de Boer die bij Barcelona net teveel spanning had, waardoor hij niet meer wist hoe hij een bal moest schieten; hetgeen dan op een gegeven moment dan ook niet meer lukte. Bergbeklimmers zoeken situaties op die de dood betekenen als je dan faalt. Dat hebben ze er voor over, want die volledige concentratie geeft ze een heerlijk gevoel. Het begrip “flow” is geïntroduceerd door Mihály Csíkszentmihályi, een Amerikaans-Hongaarse psycholoog; hij schreef “Flow” in 1990. Zelf bood hij vooral een uitdaging aan degenen die hem bij congressen en dergelijke moesten aankondigen, slechts een enkeling kwam er zonder kleerscheuren en met een euforisch gevoel vanaf. 

Piekeren

Een beetje piekeren af en toe kan geen kwaad. Bij chronisch piekeren komt er geen einde aan en leidt het piekeren per definitie tot niets. Ik geloof niet dat ik tot de categorie chronische piekeraars behoor, maar het overkwam me niet lang geleden dat ik op straat liep en constateerde dat ik op dat moment gedachteloos was. Ik schrok ervan en dacht: “Moest ik niet over iets denken?” Toen ik dat gedacht had, realiseerde ik me dat het doorlopende denken een soort gewoonte is, waarbij ik me blijkbaar ongemakkelijk voel als ik daarmee in een moment van onoplettendheid niet bezig ben. 

Tenslotte: de vrije wil in 50 woorden

Mijn wandelmaat, ex-collega en vriend Evert organiseerde bij hem thuis, alweer dik vijftien jaar geleden, een reeks filosofie-avonden waarop aan de deelnemers onder meer werd gevraagd om hun idee over de vrije wil op te schrijven in 50 woorden. Mijn bijdrage, gedateerd 21 januari 2007, zag er als volgt uit:

“

vrij 

van wat je ervan vinden moet 

van wat je moet 

en je doet wat je doet 

vrij

van de mummies in je hoofd 

van gebalsemd verleden 

en je doet wat je doet 

vrij 

te proeven steeds opnieuw 

zinnen pijn liefde en stilte 

en je doet wat je doet 

zijn 

“

 

O O O O O O O O O O O

1)Het hele gedicht

DE GEDACHTEN ZIJN VRIJ 
 
De gedachten zijn vrij 
Wie raadt ze daarbinnen? 
Zij dansen voorbij 
Als nacht’lijke schimmen 
Geen mens kan ze naken 
Geen jager ze raken 
Laat wezen wat zij: 
De gedachten zijn vrij! 
 
Ik denk mij wat ik wil 
In heimlijke dromen 
Haar zoetheid laat ik stil 
Mijn harte doorstromen 
Mijn wens en begeren 
Kan niemand mij weren 
Laat wezen wat zij: 
De gedachten zijn vrij! 
 
En spert men mij geboeid 
In duistere toren 
Hun zorgen en moeit’ 
Gaan alle verloren 
Gedachten als vuren 
Doen storten de muren 
En zold’ring daarbij! 
De gedachten zijn vrij! 
 
Daarom wil ik immer, 
de zorgen verjagen, 
en zal mij ook nimmer 
met spoken meer plagen 
Men kan toch daar binnen, 
steeds lachen en minnen 
en denken, wat ook zij: 
de gedachten zijn vrij ! 
 
tekst en muziek uit het Duits anoniem 18e eeuw 
Nederlandse vertaling van ? 
 
De eerste regel was een bekend troost gevend spreekwoord. Cicero kende het, in Agricola’s spreekwoordenverzameling komt de uitdrukking voor en Heine gebruikte haar. Dit lied is waarschijnlijk ontstaan in het midden van de 18e eeuw in Zuid- Duitsland of Zwitserland en is een uitdrukking van de Verlichting. De grote bekendheid komt van Von Arnim die het opnam in zijn beroemde bundel Des Knaben Wunderhorn [1805-1808]. Gustav Mahler heeft er in 1905 een muzikale bewerking van gemaakt.” 

Op Facebook geplaatst door Jacques Klöters op 11 juli 2020.

2) Eén van de eerste toespraken die ik van Barry Long hoorde stond op een tape getiteld “How to stop thinking”; in tien lessen zegt hij van alles over het stoppen van het denken, waarbij hij zegt dat hij je niets te denken geeft (want dat was niet de bedoeling, daar wou je juist van af); gevolg is wel dat je na afloop bij eerste afluisteren eigenlijk niets hebt onthouden. Maar nog steeds de moeite waard, vind ik: https://www.youtube.com/watch?v=NAaxaYQptfc&t=718s

3) “Your thoughts are bubbles” https://www.youtube.com/watch?v=w8Nsa45d0XE

Illustratie: Johan Leo Koet

Vind je deze berichten leuk, aarzel dan niet ze door te sturen aan anderen.

Op de website http://www.dewereldenvanjan.blog kan iedereen zich aanmelden voor wekelijkse toezending door zijn of haar mailadres daar achter te laten.

Op http://www.dewereldenvanjan.blog vind je ook alle eerder verschenen berichten.

Reacties zijn van harte welkom; openbare reacties kun je hieronder plaatsen; reacties naar Jan kun je sturen naar koetjwm@gmail.com.