De laatste jaren worden we geconfronteerd met steeds meer doemscenario’s. We hebben natuurlijk de milieucrisis, er is toenemende ongelijkheid, waarbij het werken steeds minder beloond wordt ten gunste van een kleine groep welgestelden bij wie juist steeds meer geestelijke armoede wordt geconstateerd, er is het vluchtelingenvraagstuk, er is een oorlog die we nooit verwacht hadden en we hebben te maken met een steeds vollere wereld, terwijl steeds meer landen daartegenover geconfronteerd worden met een afnemende “reproductie”, want geen zin in meer dan één kind en afnemende kwaliteit van het mannelijk zaad.

Een introductie die je misschien niet zou verwachten als het gaat om het onderwerp aandacht. Waarin ik het vooral wil hebben over het feit dat velen van ons – en daarbij geldt: hoe jonger hoe meer – het vermogen verliezen om langer dan enkele seconden de aandacht bij één onderwerp te houden. 

Twee vragen

Ik denk soms wel eens dat de belangrijkste vragen die ik mezelf steeds zou moeten stellen luiden:

• Waar besteed ik nu aandacht aan?
• Is dat wel mijn aandacht waard?

Van de week zat ik naar een voetbalwedstrijd te kijken op TV en vroeg me na een tijdje af: waar kijk ik eigenlijk naar, waar let ik op. (Nee, het gaat niet om Ajax – Feijenoord). Ik heb van zo’n wedstrijd na afloop dan bijna niets onthouden, behalve dan dat enkele doelpunt of, als ik er op gespitst ben, een mooie actie van een nieuw talent. Heb ik dan alle aandacht aan die wedstrijd gegeven? Of heb ik ondertussen aan andere dingen zitten denken? Ook dat kan ik mij na afloop niet herinneren.

Ik heb jarenlang dagelijks de ochtendkrant in de bus gehad. Mijn dag begon sinds mijn pensionering altijd met een kop koffie (filterkoffie met opgewarmde melk, tegenwoordig havermelk) en dan de krant uit de bus halen en na een uurtje of anderhalf aan het ontbijt, en dan weer koffie drinken en dan constateren dat de dag al drie uur bezig is en dat ik me al niet meer kan herinneren wat ik eigenlijk had gelezen. Nu heb ik alleen op de zaterdag de krant, maar gebeurt er op andere dagen eigenlijk precies hetzelfde doordat ik achtereenvolgens Buienradar, nu.nl, mail, Facebook en Instagram zit te bekijken. En dat niet alleen ’s ochtends, maar ook vaak nog in de middag en in de avond. Ondanks dat ik weet dat van bijna alles wat ik heb gezien niets bijblijft (behalve de 14-daagse weersvoorspelling maar daar heb je dan weer helemaal niets aan).

Contentcreatie

Vanaf de eerste blog op 8 januari ben ik eigenlijk heel vaak afgeleid omdat ik me bij veel van wat ik meemaak, waarneem, ervaar of bedenk meteen de vraag stel of en hoe dat te plaatsen is in mijn blogs. Het is een beetje vergelijkbaar met de situatie die ik eerder beschreef waarbij je iets moois of bijzonders meemaakt en dan meteen bedenkt of dat op Facebook of Instagram of TikTok kan worden geplaatst, of dat je gewoon alvast aan het formuleren bent wat je straks thuis gaat vertellen. Je bent dan niet aan het ervaren, maar aan het creëren van content.

De Amerikaanse schrijver Johann Hari hoopte zijn boek over de verloren aandacht 1) af te sluiten met adviezen die hem hadden geholpen deze weer terug te krijgen. Maar hij moest bekennen dat dat niet was gelukt en dat het zelfs slechter met hem ging dan toen hij met het boek begon.

Aandachttrekkerij

De sociale media zijn enorme aandachtstrekkers met een zeer groot bereik, ook in Nederland 2). De belangrijkste media (gemiddeld meer dan 4 per persoon) worden door meer dan de helft van de gebruikers dagelijks gezien, waarbij jongeren van 15 tot 19 jaar bijna drie uur per dag en senioren anderhalf uur per dag “op Insta”, “op Facebook” e.d. zitten. 

De grote jongens van de sociale media hebben misschien geen kwade bedoelingen; geen andere dan Albert Heijn, Toyota, Zara en Hoogovens: winst maken en wel zo veel mogelijk. Soms doen ze er zelfs een mooie boodschap bij: zo zou de “like”-knop (het duimpje omhoog) zijn bedacht in 2009 om ‘positivity and love’ te verspreiden. Maar de manier van werken van deze bedrijven grijpt niet alleen in positieve zin in in het sociale, maatschappelijke leven. De documentaire The Social Dilemma van Netflix 3) maakt het een en ander duidelijk:

• Zij willen, begrijpelijkerwijs, de aandacht van gebruikers zo lang mogelijk vasthouden
• Zij bieden met onduidelijke regels content aan die op de belangstelling van de gebruiker is afgestemd (gepersonaliseerd; iedereen krijgt wat anders)
• Ze kijken daarbij niet naar de inhoud van wat ze aanbieden
• Doordat de mens vooral benieuwd is naar bijzondere, opwindende informatie, verspreidt nepnieuws zich op de sociale media zes keer zo snel als ander nieuws 4)
• Gelijkgestemden krijgen dezelfde soort informatie voorgeschoteld, omdat de gebruikers het liefst informatie krijgen die hun mening bevestigt; er ontstaat dus geen ruimte voor een tegengeluid in de groep gelijkgestemden, zij worden gevoed in hun “echo chambers” of sociale bubbels
• Gevolg is dat maatschappelijke tegenstellingen worden versterkt. 

Crisis

Er wordt dus verhoudingsgewijs extra ruimte gegeven aan sterke verhalen, waanideeën en complottheorieen. En nog veel ergere dingen zoals informatie die bedoeld is om bevolkingsgroepen tegen elkaar op te zetten. En mensen nemen niet meer de tijd om rustig na te denken en plussen en minnen naast elkaar te zetten. Je geeft een like of niet. Om veel meer dan één reden is het daarom dat we de verslaving aan de manipulaties van de sociale media een crisis kunnen noemen, die we mogen toevoegen aan het rijtje in de eerste alinea. Zeker als we zien dat wereldwijd onder de jeugd depressies, zelfverminkingen en suïcides vanaf 2011-2012 een enorme toename laten zien. De verslaving aan likes en het gemis als die achterwege blijven speelt daar zeker een rol in.

“Ze” kennen mijn voorkeuren beter dan ik zelf

Ik heb zelf een keer een filmpje bekeken waarin werd beweerd (“aangetoond”) dat de mens nooit een voet op de maan zou hebben gezet. Binnen een paar dagen kreeg ik er nog een paar; je zou bijna denken …. Op Facebook en TikTok staan van die korte filmpjes (“reels”). Neerstortende watermassa’s, lawines en hele berghellingen die het dal inschoven heb ik blijkbaar goed bekeken. Ik kreeg er steeds meer. Ik had er op een gegeven moment genoeg van en scrolde ze snel door. Nu krijg ik ze niet meer.

Maar sinds kort krijg ik steeds oude korte opnames van onder andere David Bowie en Freddy Mercury te zien, die zijn voor mij nog lastiger om te weerstaan hebben ze ontdekt. Maar ik moet me dus afvragen, van mezelf, elke dag, elk uur en vaak nog vaker: waar besteed ik aandacht aan en is dat wel mijn aandacht waard en dus ook: wil ik eigenlijk dat negende filmpje van David Bowie nog wel zien?

O O O O O O O O O O O 

1. Johann Hari. De aandacht verloren. Oorspr. Stolen Focus. 2022
2. Whatsapp 13 miljoen gebruikers, Facebook en Youtube elk 10, Instagram 8 en TikTok 4 miljoen gebruikers. Bron https://www.marketingfacts.nl/berichten/social-media-in-nederland-2023
3. The Social Dilemma. Documentaire op Netflix. 2020. 
4. Nepnieuws is van alle tijden en verspreidde zich altijd al “als een lopend vuurtje”; een kort overzicht van de geschiedenis van nepnieuws vind je op https://historiek.net/nepnieuws-is-van-alle-tijden/78499/

Illustratie: Johan Leo Koet

Vind je deze berichten leuk, aarzel dan niet anderen er op te wijzen: op de website http://www.dewereldenvanjan.blog kan iedereen zich aanmelden door zijn mailadres daar achter te laten

Op http://www.dewereldenvanjan.blog vind je ook alle eerder verschenen berichten

Reacties zijn van harte welkom; openbare reacties kun je hieronder plaatsen; reacties naar Jan kun je sturen naar koetjwm@gmail.com